Próchnica zębów, najczęściej występująca choroba uzębienia, jest chorobą społeczną. Stąd wysiłki we wdrażaniu programów zapobie­gawczych i podejmowanie planowanego, wczesnego leczenia. Z wyjąt­kiem tzw. wczesnej próchnicy, próchnica rzadko występuje przed 2 r. życia dziecka. Nasilenie próchnicy obserwuje się pomiędzy 2 a 6 r. życia (ok. 50% liczby zębów). W wieku 6 — 12 lat nasilenie to spada, co wiąże się głównie z wymianą uzębienia.

Wśród dzieci polskich, pomimo wielu wysiłków i akcji, obserwuje się wzrost liczby zębów dotkniętych próchnicą. Najczęściej próchnicą dot­knięte są dolne, trzonowe zęby mleczne. Kły i sieczne zęby dolne wy­kazują natomiast znaczną odporność na tę chorobę.

Uzębienie mleczne w życiu dziecka odgrywa bardzo ważną rolę. Zę­by służą bowiem nie tylko do odgryzania, przytrzymywania oraz roz­drabniania pokarmów, ale też pomagają w procesie nasycania kęsów pokarmowych śliną, zapoczątkowując w ten sposób proces trawienia. Ponadto zęby mleczne rezerwują miejsce dla zębów stałych oraz decy­dują o wysokości zgryzu. Kształtują więc ustawienie i zwarcie szczęk.

Przyczyna próchnicy do czasów współczesnych nie została wy­jaśniona do końca. Istnieje wiele teorii, z których żadna nie została w pełni udowodniona. Można jednak stwierdzić, że istnieje wiele czynni­ków, których udział w powstawaniu próchnicy nie budzi już żadnych wątpliwości.

W występowaniu próchnicy odgrywają rolę czynniki wrodzone, kon­stytucjonalne oraz czynniki zewnętrzne, tj. warunki bytowe, higiena jamy ustnej, sposób odżywiania. Stan zdrowia matki przed urodzeniem dziecka, przebyte w tym czasie przez nią choroby, stan uzębienia obojga rodziców, sposób odżywiania dziecka (naturalny czy sztuczny) odgrywają nie mniej ważną rolę.

W rozwoju próchnicy ważną rolę odgrywają też: mechanizm che­micznych procesów endogennych, egzogennych i proteolityczno-chelatacyjnych, bakterie i węglowodany zawarte w pokarmach oraz tzw.

płytka lub błonka nazębna, tworząca się na powierzchni nie­mytych i nieczyszczonych zębów. Błonkę tę tworzą Gramdodatnie ziarenkowce i pałeczki oraz bezpostaciowe substancje (matrix) złuszczonych komórek nabłonka, leukocyty strącające się ze śliny, glikoproteidy oraz związki wapnia, fosforu, fluoru. Błonka ta nie daje się spłu­kać strumieniem wody. Usunąć ją można mechanicznie za pomocą szczoteczki do mycia zębów. W 1 mg błonki nazębnej występuje śred­nio ok. 2500 min drobnoustrojów. Stwierdzono, że fluor w błonce wy­raźnie hamuje wytwarzanie kwasów przez drobnoustroje, zapobiega więc demineralizacji tkanek zęba.

Objawy. Próchnica rozpoczyna się wystąpieniem na powierzchni szkliwa zęba kredowobiałej plamy. Plama ta może ulegać przebarwie­niu od ciemnobrązowej poprzez brunatną do czarnej. Postępująca de- mineralizacja tkanek zęba prowadzi do powstania ubytku, który drą­żąc niszczy kolejną warstwę zęba: zębinę. Proces szerząc się dochodzi do komory zęba, a drobnoustroje przenikając w głąb wywołują cho­roby miazgi.

U dzieci i młodzieży najczęściej występuje ostra postać próch­nicy. Tego typu próchnica szybko szerzy się w tkankach zęba, często szybciej niszcząc mniej oporną zębinę, a w mniejszym stopniu twardsze szkliwo. W próchnicy przewlekłej procesy demineralizacyjne i destrukcyjne przebiegają znacznie wolniej.

Próchnica najczęściej rozwija się w bruzdach powierzchni żującej zębów i na powierzchniach stycznych koron zębów w pobliżu szyjek. Jej wykrycie, rozpoznanie i leczenie nie nastręcza trudności.

Profilaktyka próchnicy polega na utrzymywaniu właściwej hi­gieny jamy ustnej, doborze odpowiedniej diety, podawaniu związków fluoru oraz powlekaniu powierzchni koron zębów odpowiednimi izola­torami.

Higiena jamy ustnej polega na płukaniu jamy ustnej po po­siłkach oraz na czyszczeniu zębów szczoteczką co najmniej dwa razy w ciągu dnia. Małym dzieciom przy tych zabiegach powinni pomagać rodzice. Prawidłowe posługiwanie się szczoteczką, pastami, proszkami do zębów może wymagać porady, instruktażu higienistki lub lekarza stomatologa.

Odżywianie. Wpływ diety na występowanie próchnicy jest bez­sporny. Pożywienie kobiet ciężarnych, a potem karmiących piersią po­winno być bogate w witaminy (zwłaszcza A, B, C, D), związki fosforu i wapnia oraz białko. Szczególnie ważne znaczenie ma dieta kobiet w ciąży oraz w okresie karmienia piersią. Dieta dziecka powinna być konsultowana i indywidualnie układana z lekarzem pediatrą prowa­dzącym dziecko.

Profilaktyka fluorowa. Przeciwpróchnicze działanie związ­ków fluoru wykryto ponad 100 lat temu. Stwierdzono, że na obsza­rach, gdzie naturalna woda pitna ma wyższe stężenie fluoru, próch­nica występuje znacznie rzadziej. Stąd powstał pomysł sztucz­nego fluorowania wody pitnej, tak aby stężenie tego pier­wiastka wynosiło 1,0—1,2 ppm na 1 1 wody. Spożywanie specjalnie wzbogaconej wody prowadzi do wbudowywania związków fluoru w szkliwo zębów, czyniąc je opornym na czynniki niszczące.

W Polsce wodę fluoruje się: we Wrocławiu, Kołobrzegu, Białym­stoku, Szczecinie, Strzelinie, Oświęcimiu, Bydgoszczy, Turdszowie, Lublinie, Gdyni, Zgorzelcu, Grudziądzu, Wejherowie, Legnicy. Wodę naturalną ze zwiększonym stężeniem fluoru mają: Tczew, Malbork, Kalisz.

Związki fluoru (fluorek sodu, NaF) można też podawać w for­mie tabletek. Dzienna dawka dla dzieci wynosi 1,5-2,0 mg. Me­toda ta jest skuteczna tylko wówczas, gdy jest wprowadzona już w pierwszych dniach życia dziecka (kuracja wymaga uzgodnienia z pe­diatrą) i systematycznie kontynuowana do 12-16 r. życia. Tabletki powinno podawać się pomiędzy posiłkami.

Inną metodą jest fluorowanie soli kuchennej (90 mg związków fluoru na 1 kg soli). Mniej efektywną metodą wydaje się być fluorowanie mleka pitego przez dzieci. W metodzie kontaktowej wykorzystuje się zdolność wnikania związków fluo­ru (fluorku cynawego sodu) poprzez powierzchnię szkliwa.