Stomatologia zachowawcza zajmuje się zapobieganiem i leczeniem próchnicy, chorób miazgi i ozębnej. Zmiany anatomopatologiczne w tych procesach chorobowych zależą od stopnia zniszczenia poszczególnych tkanek zęba.
Próchnica zębów. Klinicznie próchnicę różnicuje się na: początkową, powierzchowną, średnią i głęboką. Pierwsze dwie postacie dotyczą szkliwa, próchnica średnia — szkliwa i zębiny, a próchnica głęboka może prowadzić do powikłań ze strony miazgi. Próchnica zębów, jej przyczyny, rozwój, profilaktyka, powikłania i następstwa nieleczonej próchnicy, zostały omówione wyżej.
Leczenie próchnicy daje tym lepsze rezultaty, im szybciej doń przystąpiono. Proces leczenia polega na remineralizacji szkliwa w próchnicy początkowej, a w pozostałych postaciach na mechanicznym usunięciu ogniska próchniczego, ukształtowaniu ubytku, a potem na jego wypełnieniu specjalnymi materiałami.
Współcześnie używane do wypełniania ubytków materiały to: cementy krzemowe, amalgamaty srebra (dla dzieci także miedzi), materiały złożone (tzw. Compositae), samopolimeryzujące masy akrylanowe oraz porcelana i metale (w postaci wkładów). Ciągle jeszcze nie udało się opracować i zestawić materiału, który by spełniał wszystkie wymagania, jakie współczesna stomatologia stawia preparatom zastępującym twarde tkanki zębów.
Choroby miazgi są najczęściej następstwem działania czynników zewnątrzpochodnych, rzadziej wewnątrzpochodnych. Histopatologicznie choroby miazgi polegają na: zaburzeniach w krążeniu krwi w tej tkance, jej zapaleniach, zmianach postępowych lub zmianach wstecznych. Jeżeli nie istnieją szanse na cofnięcie się tych zmian po usunięciu ich przyczyny i leczeniu farmakologicznym, chorobowo zmienioną miazgę usuwa się (częściowo lub w całości), a komorę i kanały zęba wypełnia odpowiednim materiałem (cementy, pasty, ćwieki).
Martwica i zgorzel miazgi. Martwica polega na obumarciu miazgi. Jest to równoznaczne z wypadnięciem jej funkcji oraz sprzyja wtórnemu zakażeniu. Zgorzel miazgi jest wynikiem „bakteryjnego jej zakażenia. Zęby martwicze są dla organizmu źródłem odogniskowych (zębopochodnych) zakażeń. Leczenie jest zachowawcze lub chirurgiczne (ekstrakcja, czyli usunięcie zakażonego zęba).
Choroby ozębnej (tkanek okołowierzchołkowych). Przyczyny tych chorób są różnorodne: urazy chemiczne, mechaniczne, termiczne, zakażenia bakteryjne. Najczęstszą przyczyną jest krwiopochodne zakażenie bakteryjne miazgi, szerzące się poprzez otwór przywierzchołkowy korzeni.
Leczenie chorób ozębnej polega na usunięciu przyczyny oraz na leczeniu tkanek okołowierzchołkowych poprzez komorę i kanał zęba (po usunięciu chorobowo zmienionej miazgi) albo poprzez chirurgicznie wytworzoną przetokę po odwarstwieniu lub usunięciu chorobowo zmienionych tkanek na wysokości wierzchołka korzenia zęba.
Ognisko zakażenia może znajdować się w różnych miejscach organizmu: w zębach, kościach szczęk, migdałkach, zatokach przynosowych oraz w innych narządach lub układach. Ogniska zakażenia pochodzenia zębowego stanowią ok. 80% wszystkich ognisk zakażenia u człowieka. Odgrywają one dużą rolę w patogenezie wielu chorób narządowych i układowych, zwanych chorobami odogniskowymi, dlatego ważne jest ich wykrycie, zlokalizowanie i jak najszybsze usunięcie.