Stomatologia zachowawcza zajmuje się zapobieganiem i leczeniem próchnicy, chorób miazgi i ozębnej. Zmiany anatomopatologiczne w tych procesach chorobowych zależą od stopnia zniszczenia poszczególnych tkanek zęba.

Próchnica zębów. Klinicznie próchnicę różnicuje się na: począt­kową, powierzchowną, średnią i głęboką. Pierwsze dwie postacie do­tyczą szkliwa, próchnica średnia — szkliwa i zębiny, a próchnica głę­boka może prowadzić do powikłań ze strony miazgi. Próchnica zębów, jej przyczyny, rozwój, profilaktyka, powikłania i następstwa nieleczonej próchnicy, zostały omówione wyżej.

Leczenie próchnicy daje tym lepsze rezultaty, im szybciej doń przystąpiono. Proces leczenia polega na remineralizacji szkliwa w próchnicy początkowej, a w pozostałych postaciach na mechanicznym usunięciu ogniska próchniczego, ukształtowaniu ubytku, a potem na jego wypełnieniu specjalnymi materiałami.

Współcześnie używane do wypełniania ubytków materiały to: cementy krzemowe, amalgamaty srebra (dla dzieci także miedzi), materiały złożone (tzw. Compositae), samopolimeryzujące masy akrylanowe oraz porcelana i metale (w postaci wkładów). Ciągle jeszcze nie udało się opracować i zestawić materiału, który by spełniał wszystkie wymagania, jakie współczesna stomatologia stawia prepara­tom zastępującym twarde tkanki zębów.

Choroby miazgi są najczęściej następstwem działania czynników zewnątrzpochodnych, rzadziej wewnątrzpochodnych. Histopatologicznie cho­roby miazgi polegają na: zaburzeniach w krążeniu krwi w tej tkance, jej zapaleniach, zmianach postępowych lub zmianach wstecznych. Je­żeli nie istnieją szanse na cofnięcie się tych zmian po usunięciu ich przyczyny i leczeniu farmakologicznym, chorobowo zmienioną miazgę usuwa się (częściowo lub w całości), a komorę i kanały zęba wypełnia odpowiednim materiałem (cementy, pasty, ćwieki).

Martwica i zgorzel miazgi. Martwica polega na obumar­ciu miazgi. Jest to równoznaczne z wypadnięciem jej funkcji oraz sprzyja wtórnemu zakażeniu. Zgorzel miazgi jest wynikiem „bakte­ryjnego jej zakażenia. Zęby martwicze są dla organizmu źródłem odogniskowych (zębopochodnych) zakażeń. Leczenie jest za­chowawcze lub chirurgiczne (ekstrakcja, czyli usunięcie zakażo­nego zęba).

Choroby ozębnej (tkanek okołowierzchołkowych). Przyczyny tych chorób są różnorodne: urazy chemiczne, mechaniczne, termiczne, zakażenia bakteryjne. Najczęstszą przyczyną jest krwiopochodne za­każenie bakteryjne miazgi, szerzące się poprzez otwór przywierzchołkowy korzeni.

Leczenie chorób ozębnej polega na usunięciu przyczyny oraz na leczeniu tkanek okołowierzchołkowych poprzez komorę i kanał zęba (po usunięciu chorobowo zmienionej miazgi) albo poprzez chirurgicznie wytworzoną przetokę po odwarstwieniu lub usunię­ciu chorobowo zmienionych tkanek na wysokości wierzchołka ko­rzenia zęba.

Ognisko zakażenia może znajdować się w różnych miejscach organizmu: w zębach, kościach szczęk, migdałkach, zatokach przyno­sowych oraz w innych narządach lub układach. Ogniska zakażenia pochodzenia zębowego stanowią ok. 80% wszystkich ognisk zakażenia u człowieka. Odgrywają one dużą rolę w patogenezie wielu chorób na­rządowych i układowych, zwanych chorobami odogniskowymi, dlatego ważne jest ich wykrycie, zlokalizowanie i jak najszybsze usunięcie.